Zašto su Goranu Joviću važni Justinijan Prima i Caričin grad

Autor: Radojka Nikolić

“Ne događa se često da se ovakav broj predstavnika stranih ambasada u Srbiji nađe na jednom mestu i u ovakvom sastavu – od centralne Evrope, preko Azije i Afrike do Amerike”, prokomentarisao je Mihailo Vesović, zamenik predsednika Privrednike komore Srbije, 8. maja 2025. godine u Vizitorskom centru arheološkog lokaliteta Caričin grad kod Lebana, na skupu koji je organizovala Regionalna privredna komora Jablaničkog i Pčinjskog okruga (RPK) i njen predsednik Goran Jović.

Na stolu su bile poređane zastavice 18 država čiji su predstavnici tog dana došli na jug Srbije, na 7 kilometara od opštine Lebane, kojoj teritorijalno pripada Caričin grad i na 28 kilometara od Grada Leskovca u kojem se, u zavičajnom muzeju, nalaze artefakti i razni predmeti pronađeni na ovom arheološkom nalazištu iz 6.veka naše ere. Skupu u Vizitorskom centru kompleksa Caričin grad prisustvovali su predstavnici ambasada: Belorusije, Češke, Slovenije, Mađarske, Grčke, Kipra, Alžira, Venecuele, Ujedinjenih Arapskih Emirata, Tunisa, Palestine, SAD, Iraka, Somalije, Meksika, Kanade, Jermenije i Kazahstana.

Povod za ovo važno okupljanje je inicijativa Gorana Jovića da se održi stručna prezentacija arheološkog lokaliteta Caričin Grad, da se predstavi monografija koja je nedavno objavljena, autora-istoričara Veroljuba Trajkovića, da se prikažu potencijali za ekonomski razvoj ovog dela Srbije i da se, u neposrednim susretima, otvore mogućnosti za međunarodnu saradnju. U ovom dvojezičnom izdanju monografije (srpski/engleski) prikazan je istraživački rad na lokalitetu Caričin grad od prvih početaka 1912. godine. Od tada su, sa prekidima zbog ratova, u prošlih više decenija na ovom arheološkom nalazištu radili i naši i strani arheolozi, pretežno francuski.

No, iako se istraživanja arheološkog nalazišta Caričin grad obavljaju duže od jednog veka, ima još mnogo posla. Urađeno je dosta, ali nažalost, ovaj važan vizantijski grad ostao je i u prošlim decenijama nepoznat široj domaćoj javnosti a, naravno, i stranoj. Otuda i inicijativa opštine Lebane i Regionalne privredne komore da “izađu iz anonimnosti” i da transparentnije pokažu sve vrednosti ovog kraja – istorijsko nasleđe i privredni potencijal koji može da donese bolju budućnost ovom kraju. Ili, kako je to rekao predsednik Opštine Lebane Ivan Bogdanović: “Ovaj dolazak zvaničnika i ambasadora nije samo poseta, već i izraz poštovanja prema kulturi, tradiciji i nasleđu koje ne poznaje granice i pripada celom čovečanstvu“.

Bogdanović je uveren da kulturno nasleđe i ekonomski razvoj ne isključuju jedno drugo, već da se dopunjuju: “Naš kraj nije bogat samo istorijom, već i potencijalima u oblasti turizma, poljoprivrede, energetike i infrastrukture. Nadamo se konkretnim projektima od zajedničkog interesa. Neka ovaj obilazak ne bude samo put u prošlost, već i uvod u nove mogućnosti saradnje koje će doneti dobrobit našim zajednicama, a istovremeno i produbiti prijateljstvo među našim zemljama“, rekao je Bogdanović, pozdravljajući goste.

Arheolozi su temeljno i sistematično radili svoj posao na lokalitetu Caričin grad prošlih decenija. Među njima najduže radi akademik Vujadin Ivanišević, rukovodilac projekta Caričin grad više od tri i po decenije, a takođe i njegov saradnik na projektu dr Ivan Bugarski (Arheološki institut Beograd) duže od dve decenije.

Značaj rada arheologa je nesporan, ali je jednako zanimljiva i inicijativa Gorana Jovića koji je pre nekoliko godina rešio da “vrati život” Caričinom gradu i da agilnije predstavi ovaj arheološki park našoj i inostranoj javnosti. Mnogi su, pre Jovića, imali istu priliku. Ovaj lokalitet se “nije mrdnuo s mesta” već vekovima, pa je Caričin grad bezbroj puta mogao biti označen kao prioritet za društveno-kulturni milje Srbije. No, Caričin grad je decenijama unazad nekako ostao “u zapećku”.

Podaci kažu da su prvi ostaci “provirili iz zemlje” 1880. godine (Mita Rakić, publicista i političar dao prvi opis), a prva istraživanja počeo je 1912. godine arheolog Vladimir Petković. Potom su se nizale decenije 20. veka, ušli smo i u 21. vek, menjale su se društvene i političke garniture uticajnih ljudi, ali niko nije stavio značaj Caričinog grada u fokus pažnje javnosti, stručne i laičke. Zato ima mnogo razloga da se primeti da je prvi to uradio Goran Jović pre nekoliko godina.

Verovatno bi bila duga priča o tome kako je Goran Jović ubeđivao nadležne na raznim nivoima u značaj ovog arheološkog lokaliteta i tražio novac da bi se krenulo u projekat društveno-kulturne “reanimacije” Justinijana I i Caričinog grada. Izvesno je da je u svemu tome morao da bude veoma uporan. Zašto su Goranu Joviću važni Justinijan Prima i Caričin grad?

“Justinijan I (527—565 n.e.) bio je najveći graditelj svog vremena: crkva Svete Sofije u Konstantinopolju, Bazilika San Vitale u Raveni i Crkva Svetog Dimitrija u Solunu. Caričin grad je podigao u znak počasti i zahvalnosti svom mestu rođenja, a napravio je grad koji nije bio limes-vojni logor, što je bilo uobičajeno za to vreme, već crkveno-svetovno sedište i naselje za život nekoliko hiljada ljudi. Grad je imao tada najsavremenije uslove za stanovanje – vodovod dužine 22 kilometra sa izvorišta na planini Radan, kanalizaciju, terme, podno grejanje, trgovačke ulice, akropolj, 15 crkava, postao je sedište arhiepiskopije… Grad je živeo gotovo 80 godina i zauzimao je najviše mesto u hijerarhiji Vizantijskog područja Ilirika. Zar sve to nisu dovoljni razlozi da o Caričinom gradu svi saznamo više, da ga posetimo i da znamo da Srbija tako bogato arheološko nasleđe poseduje?!”, kaže Goran Jović, objašnjavajući motivaciju koja ga vodi da predstavlja ovaj lokalitet svuda gde se nađe.

I tako je pre nekoliko godina opština Lebane dobila sredstva iz republičkog budžeta da se sagradi savremen Vizitorski centar, koji je počeo sa radom pre godinu dana i u kojem se digitalizovanim metodama i 3D projekcijama može steći potpunija slika o Caričinom gradu. Taj centar je do sada posetilo oko 10.000 ljudi, što bi se moglo smatrati tek početnim kulturno-turističkim koracima za ovaj veliki arheološki park u kojem istraživanja i dalje traju.

„Objavljivanje dokumentarističke monografije istoričara Veroljuba Trajkovića o Caričinom gradu poklapa se i sa ulaganjem države većim od tri miliona evra u Vizitorski centar za posetioce, u ograđivanje celog lokaliteta Caričinog grada i postavljanja video nadzora. To je jako bitno jer je dosta dragocenih predmeta i arhivskog materijala u proteklom periodu privatno odneto-pokradeno sa lokaliteta. Ništa nije bilo ograđeno, pa je mogao da svrati bilo ko i uzme sve što mu je dostupno. Nije se imalo sluha za brigu, zaštitu i čuvanje jednog ovako važnog arheološkog nalazišta. Nadam se da će sve ovo što radimo sada – od objavljivanja mogografije, rada Vizitorskog centra do bolje zaštite – uticati da mnogo više ljudi shvati značaj Caričinog grada i da ga poseti“, kaže Goran Jović i napominje da se kao sponzor za štampanje monografije pojavio i jedan turski investitor koji već posluje u Lebanu.

„To je zanimljivo. Ovaj investitor iz Turske je pristao da pomogne onda kada smo mu objasnili da je car Justinijan, koji je podigao crkvu Svete Sofije u ondašnjem Konstantinopolju, rođen upravo u našem kraju. Tako smo, osim Ministarstva kulture, Privredne komore Srbije, opštine Lebane, raznih firmi i udruženja dobili i podršku ovog investitora, a jedan primerak knjige smo odneli u Istanbul“, kaže Jović.

No, knjiga istoričara Veroljuba Trajkovića “Caričin grad-Justinijana Prima – Izgubljeni grad u podnožju Radan planine” ne nalazi se samo u Istanbulu, već i u biblioteci crkve San Vitale u Raveni. Tamo je monografiju odneo Goran Jović u septembru prošle godine.

“Kod nas je manje poznato da je car Justinijan I sagradio i Crkvu San Vitale u Raveni, u Italiji. Zato smo je posetili prošle godine i poklonili ovu važnu monografiju o ‘izgubljenom gradu’ u podnožju Radan planine. Time je ova knjiga postala je sastavni deo velike biblioteke crkve San Vitale u Raveni”, kaže Goran Jović, za koga je ovaj put do Ravene bio deo misije u kojoj promoviše Caričin grad i opštinu Lebane.

Kako navodi Jović, u crkvi San Vitale, sa obe strane oltara, nalaze se čuveni mozaici carice Teodore, supruge cara Justinijana, koja crkvu daruje zlatnim peharom, a drugi je mozaik cara Justinijana, takođe sa dvorskom pratnjom, kako crkvu daruje zlatnom posudom, koju drži u ruci. Ovi mozaici označili su početak vizantijskog stila u slikarstvu, koji je kasnije postao dominantan u crkvama.

Nedavno, 8. maja, pred predstavnicima 18 stranih ambasada u Vizitorskom centru Caričin grad u Lebanu govorili su i akademik arheolog Vujadin Ivanišević, rukovodilac projekta Caričin grad i dr Ivan Bugarski, rukovodilac istraživanja lokaliteta, koji su posetioce proveli kroz Caričin grad i njegovu prošlost, kroz vreme uspona ranovizantijske civilizacije i njenog gašenja početkom 7. veka. Pomenuli su savremene metode arheoloških istraživanja LIDAR (primena mlaza laserskih zraka za otkrivanje podzemnih ostataka građevina) kojima je pre 14 godina sniman lokalitet Caričin grad, među prvima u Srbiji.

“Lidarska snimanja širih zona nalazišta uvedena su u srpsku arheologiju pre petnaestak godina, u sklopu učešća Arheološkog instituta u međunarodnom projektu ArchaeoLandscapes Europe. Među prvim skeniranim lokalitetima bio je upravo Caričin grad, sa odličnim rezultatima koje su pratile preliminarne publikacije. Zonom lidarskog snimanja od 12 km² iz 2011. godine, osim samog Caričinog grada, bio je obuhvaćen i deo trase akvadukta, ali i obližnje utvrde Sv. Ilija, Gornje gradište u Svinjarici i Kulište – Jezero”, objasnio je dr Bugarski.

Akademik Ivanišević je ukazao na značaj otkrivenih građevina koje svedoče o duhovnom i religijskom značaju metropole sa 15 bazilika, visokim dometima vojne arhitekture, brojnim javnim objektima i posebno inženjerskim poduhvatima kao što je akvadukt, velika cisterna, vodotoranj i velika brana u podnožju grada. Jednako su važni i umetnički dometi, objekti i tehnološka dostignuća tog vremena, objasnio je Ivanišević koji je u obilasku lokaliteta Caričinog grada 8. maja, razjasnio mnoge detalje stranim gostima.

Arheološka iskopavanja Caričinog grada sprovodi Arheološki institut na čelu sa akademikom Vujadinom Ivaniševićem i dr Ivanom Bugarskim već nekoliko decenija. Od 1978. godine u istraživanjima učestvuje i Francuski tim arheologa. Brojne studije i monografije su izašle poslednjih decenija kao rezultat intezivnih istraživanja i međunarodne saradnje. Ali, šira javnost, i domaća i strana, još nema dovoljno saznanja o “izgubljenom gradu” podno Radan planine.

Utoliko je bio i značajan ovaj susret 8. maja koji je organizovan u Caričinom gradu na inicijativu Gorana Jovića, u Vizitorskom centru i na samom lokalitetu arheološkog nalazišta, kao što je jednako važan sledeći korak za koji se zalaže Jović:

“Naš cilj je da se Caričin grad, kao arheološki lokalitet od izuzetnog značaja, što pre uvrsti na listu UNESCO-a. Jer, naš lokalitet se nalazi na njihovoj preliminarnoj listi od 2010. godine, a u prošloj deceniji se nije mnogo napredovalo. U Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture u januaru 2024. godine formiran je stručni tim za izradu nominacionog dosijea za upis Arheološkog nalazišta Caričin grad – Justiniana Prima na Listu svetske baštine UNESCO. Moramo da uradimo sve što je neophodno da nas uvrste na listu što pre, jer nam se tada otvaraju nove perspektive. I za razvoj privrede i turizma i za predstavljanje našeg kulturno-istorijskog nasleđa”, kaže Jović i dodaje: “Sve što smo do sada uradili su samo odškrinuta vrata. Posao tek predstoji. A mi moramo da dokažemo da možemo da budemo bolji i uspešniji”.